Strzępki czarnobylskich wspomnień

Grażyna Myślińska

GN 17/2016 |

publikacja 21.04.2016 05:52

W Czarnobylu stracili zdrowie. Do akcji weszli zaraz po katastrofie. Spędzili tam kilka miesięcy. Dziś są inwalidami. Mówią, że gdyby było trzeba, wróciliby tam nawet bez rozkazu.

Muzeum Czarnobyla w Kijowie. Na zdjęciu ludzie opuszczający swoje domy po wybuchu reaktora reprodukcja Grażyna Myślińska Muzeum Czarnobyla w Kijowie. Na zdjęciu ludzie opuszczający swoje domy po wybuchu reaktora

Wroku 1986 Ilia Muntian, Nikołaj Chmil, Iwan Ponig i Julian Wawrycz byli młodymi milicjantami w Czerniowcach. Pierwszy o katastrofie w Czarnobylu dowiedział się Julian, który ma polskie korzenie i kiedy był zasięg, słuchał polskiego radia. – Polskiej audycji zawdzięczam to, że wcześniej niż inni poznałem prawdę – wspomina Julian. – Bo radziecka władza przez pierwsze dni udawała, że nic się nie stało. U nas na komendzie powiedzieli pod koniec kwietnia, że szukają ochotników w wieku powyżej 35 lat na wyjazd na jakąś akcję aż za Kijów. Nie powiedzieli, o co chodzi, ale ja się domyśliłem. Zgłosiło się kilku. Ja byłem za młody, więc się nie pchałem. Tych starszych ochotników było jednak za mało. Pod koniec maja przyszedł rozkaz, że potrzeba więcej ludzi. 29 maja byłem już pod Czarnobylem. Wyjechałem stamtąd dopiero, pamiętam jak dziś, 30 grudnia roku 1986 – opowiada Julian. – Prosto do szpitala, na 21 dni.

Zapisane w pamięci

Każdy z nich inaczej zapamiętał tamten czas. – Nigdy nie zapomnę tego widoku – na twarzy Iwana Poniga widać emocje. – Niekończąca się kolumna autobusów z ewakuowanymi ludźmi. Miała 20 km długości. Wyjeżdżała ze strefy. A w przeciwnym kierunku na wyjących syrenach my. Najpierw opancerzone wojskowe BTR-y i nasze ciężarówki na sygnale. Tumany radioaktywnego kurzu. A my jeszcze bez masek.

W pamięci Ilii Muntiana utkwiły psy. – Każdego dnia autobusy przywoziły nas do całkowicie już wyludnionej Prypeci. To była spora miejscowość, przed katastrofą mieszkało tam ponad 50 tys. ludzi. Na początku czerwca to było miasto widmo. Ewakuowani mieszkańcy mogli zabrać ze sobą tylko dokumenty i niewielką torbę w ręku. Mówiliśmy im, że więcej nie potrzeba, bo przecież za kilka dni będą mogli wrócić. To nie była prawda, bo opuszczali swoje domy na zawsze. Skoro nie mogli zabrać skażonego promieniotwórczym opadem dobytku, tym bardziej nie mogli zabrać domowych zwierząt. Przed wyjazdem wypuszczali na wolność psy i koty. One każdego ranka przychodziły na ten plac, z którego odjechały autobusy, w nadziei, że ich właściciele wrócą. Z każdym dniem były bardziej wychudzone, traciły sierść. Później zostały wystrzelane, jak wszystkie zwierzęta, przez specjalne oddziały. Zasada była prosta: żadne zwierzę nie mogło wyjść ze strefy.

Nikołaj Chmil raz miał służbę w pobliżu reaktora. – Pamiętam, że przyjechali wtedy Japończycy – opowiada. – Mieli ze sobą zdalnie sterowane roboty. Upał był straszny. Niebo bezchmurne. Samoloty rozpylały specjalne substancje do rozpraszania chmur, żeby nie było deszczu. Te japońskie roboty miały sprawdzić sytuację przy samym reaktorze. Tam pracowali ludzie. Tak dziwnie pracowali, bo każdy rzucał trzy łopaty specjalnego piasku i uciekał na koniec kolejki. Ale ludzie pracowali, a te japońskie roboty odmówiły posłuszeństwa.

– Miałem przyjaciela – wspomina Julian Wawrycz. – Nazywał się Ilia Olaw. Do Czarnobyla przyjechaliśmy razem. On też brał udział w akcji, ale w innym miejscu. Po trzech miesiącach na stołówce widzę człowieka jakby znajomego, ale taki był suchy, poczerniały na twarzy. Ilia, nie Ilia? – zastanawiam się i podchodzę do niego. On też dziwnie na mnie patrzy. „Julian, to ty?” – pyta. I wtedy zrozumiałem, że ja też się tak przez ten czas zmieniłem. 3 miesiące zmieniły nas bardziej niż 30 lat.

W jednym są zgodni: po dwóch dniach przebywania w strefie robiło się sucho w ustach i zaczynała potwornie boleć głowa. Znikał apetyt. – Na początku żyliśmy na suchym wojennym prowiancie – mówi Julian. – Później zrobili nam stołówkę. Jedzenie było dobre. Co z tego, kiedy nie chciało się jeść?

Jedno z ich zadań polegało na kontrolowaniu przepustek osób, które wjeżdżały do strefy. Wydawano je w wyjątkowych przypadkach, ale tych wyjątków było całkiem sporo. Głównie na powrót po dokumenty. Czas od wjazdu do strefy do wyjazdu był ścisłe określony. Nie mógł być dłuższy niż 2 godziny. – A myśmy stali na posterunku, w tym kurzu i upale, po 8 godzin – mówi Julian. – Kiedyś wpuszczałem do strefy lekarkę. Popatrzyła na nas i powiedziała: „Oj chłopcy, wy tu zdrowie stracicie”.

Zdarzały się i weselsze chwile. Do uczestników akcji na kilka koncertów przyjechała sama Ałła Pugaczowa. – Ochraniałem wtedy scenę – Julian uśmiecha się na wspomnienie. – Po występie zeszła i tak zwyczajnie zapytała: „Chłopcy, da mi któryś coś zapalić?”. Ja paliłem wtedy biełomory, takie solidne, chłopskie papierosy. Poczęstowałem, przypaliłem. Uśmiechnęła się i podziękowała. Taka gwiazda, a nosa nie zadzierała.

– Czy byliśmy tam potrzebni? – Ilia Muntian dziwi się pytaniu. – Byliśmy, i to nawet bardzo. Najpierw po to, żeby sprawnie przeprowadzić ewakuację, nie dopuścić do paniki, przepychanek. Później, kiedy już w strefie nie było ludzi, musieliśmy zabezpieczyć wszystkie opuszczone sklepy, mieszkania, magazyny i hurtownie. Trzeba było strefę patrolować, bo do tych opuszczonych mieszkań i sklepów ciągnęło złodziei. Miałem i do dzisiaj mam mocne przekonanie, że nasza praca miała tam wielki sens – odpowiada.

Życie po Czarnobylu

Po powrocie z Czarnobyla pod koniec 1986 roku wszyscy trafili na 21 dni do szpitala. Badania, leki, analizy. I tak jest do dziś: dwa razy w roku idą do szpitala na 3 tygodnie. Ilia Muntian i Nikołaj Chmil do Czarnobyla wracali jeszcze dwa razy: jesienią 1988 i latem 1993 roku. Obecnie wszyscy uznani zostali za inwalidów. Państwo o nich nie zapomina. Otrzymali nowe mieszkania, dostają miesięczny dodatek do renty, a raz w roku zapomogę. W 2005 roku założyli Stowarzyszenie Inwalidów Czarnobyla. Było ich wtedy 300. 50 już zmarło. Na cmentarzu w Czerniowcach mają swój pomnik. Są zapraszani przez szkoły na spotkania z młodzieżą. Opowiadają o czarnobylskiej tragedii, o tym, co widzieli i przeżyli. Pozakładali rodziny, wychowali dzieci. Julian zamieszkał na wsi pod Czerniowcami. Myśli o urządzeniu gospodarstwa agroturystycznego, bo okolica piękna.

W Czarnobylu spędzili zaledwie kilka miesięcy, ale ten czas na zawsze odmienił ich życie. Gdy pytam, czy gdyby cofnąć czas, podjęliby taką samą decyzję, zgodnie odpowiadają, że tak. – Nawet mając obecną wiedzę o konsekwencjach, pojechalibyśmy tam znowu bez wahania. Z nakazu serca, nawet bez rozkazu – mówi Ilia Muntian, a koledzy zgodnie kiwają głowami na potwierdzenie.

Utrwalone na kliszy

Znakomity kijowski fotoreporter Paweł Paszczenko fotografował chyba wszystkie ważne wydarzenia w dawnym ZSRR i na Ukrainie, o wojnie na Bałkanach nie wspominając. W Czarnobylu był kilka razy. Po raz pierwszy w 5. rocznicę katastrofy. – Wtedy jeszcze poziom promieniowania był dość wysoki – opowiada – i kazali nam się ubrać w żółciutkie, ciężkie kombinezony ochronne. Moim zdaniem zdrowiej byłoby bez nich, przynajmniej dla mnie. Po kilku godzinach chodzenia i fotografowania, kiedy zdjąłem wreszcie ten strój, wylało się z niego ze dwa litry potu. W autobusie, którym wracaliśmy, było otwarte okno. Przewiało mnie i przez dłuższy czas chorowałem. Jednak było warto, bo tego dnia było piękne światło i zdjęcia mają swój klimat. Później byłem w Czarnobylu i Prypeci w 10. i 20. rocznicę katastrofy. Wtedy spotkałem ludzi, którzy zdecydowali się wrócić do swoich domów mimo zakazu. Mieli już swoje lata i postanowili dożyć swoich dni w rodzinnych gospodarstwach. Te wsie powoli wymierają, bo nikt nowy tam się nie osiedla. Czarnobyl i okolice to miejsce tragedii. Teraz przekształca się w turystyczną atrakcję. Ewoluuje od tragedii do biznesu.

Katastrofa w Czarnobylu

Katastrofa elektrowni jądrowej w Czarnobylu wydarzyła się 26 kwietnia 1986 roku. W wyniku przegrzania reaktora doszło do wybuchu wodoru, pożaru oraz rozprzestrzenienia substancji promieniotwórczych. Była to największa katastrofa w historii energetyki jądrowej i jedna z największych katastrof przemysłowych XX wieku. W wyniku awarii skażeniu promieniotwórczemu uległ obszar od 125 tys. do 146 tys. km kw. na pograniczu Białorusi, Ukrainy i Rosji, a wyemitowana z uszkodzonego reaktora chmura radioaktywna rozprzestrzeniła się po całej Europie. W efekcie skażenia ewakuowano i przesiedlono ponad 350 tys. osób. Główną przyczyną katastrofy były błędy konstrukcyjne reaktora zbudowanego do celów wojskowych (produkcja plutonu). Po katastrofie, z powodów politycznych, ZSRR eksponował głównie winę operatorów reaktora. Po wybuchu wyznaczono zamkniętą strefę buforową mierzącą 2,5 tys. km kw. i wysiedlono z niej wszystkich mieszkańców. W promieniu 10 km od elektrowni utworzono strefę „szczególnego zagrożenia”, a w promieniu 30 km strefę „o najwyższym stopniu skażenia”. Zlikwidowano 20 pobliskich kołchozów i wyłączono z uprawy rolnej 100 tys. ha ziemi. Ewakuowano także wszystkich mieszkańców miasta Prypeć – 50 tys. ludzi. Skutki katastrofy dotknęły terytorium Ukrainy – skażeniu uległo 9 proc. obszaru tego kraju.

Dostępna jest część treści. Chcesz więcej? Zaloguj się i rozpocznij subskrypcję.
Kup wydanie papierowe lub najnowsze e-wydanie.