Trudno opisać historię pieniądza w sposób prosty i jednoznaczny. Wynika to z tego, że pieniądze pojawiały się i zmieniały w ciągu wieków w różnych miejscach, społecznościach i warunkach historycznych. Można powiedzieć, że główną przyczyną powstania pieniądza była wymiana handlowa prowadzona przez ludzi od najdawniejszych czasów, a jego ewolucja miała związek z rozwojem gospodarki towarowej, która charakteryzuje się tym, że producenci wytwarzają produkty na wymianę, czyli na sprzedaż. Przedmiotem tej wymiany mogą być zarówno dobra konsumpcyjne, jak i usługi.

Na początku było… płacidło

Najstarszym sposobem nabywania dóbr był barter, czyli wymiana jednych towarów na inne. Z czasem okazywało się, że pewne określone towary stawały się w danej społeczności powszechnie akceptowalne i łatwo je było wymieniać na inne dobra czy usługi. Takie dobra nazywano płacidłami, czyli była to najdawniejsza forma pieniądza. Wśród płacideł były towary o pełnej wartości użytkowej, np. siekierki, skóry, futra, sól, pręty żelaza, ale i takie, które nie miały praktycznie żadnej wartości użytkowej, jak muszle czy różne kruszce. W Polsce popularnymi środkami płatniczymi były skóry kun i wiewiórek, bursztyn, płótno i pręty żelaza. W Chinach zazwyczaj płacono jedwabiem. W Indiach, Japonii oraz w niektórych regionach Azji i Oceanii popularnym płacidłem były muszle, a w Ameryce Środkowej – ziarna kakaowca czy herbata.

Na ziemiach polskich płacideł powszechnie używano do wczesnego średniowiecza. Były one stosunkowo trwałe, zazwyczaj nadawały się do przechowywania i można je było dzielić na części. Po czasie jednak stwierdzono, że – mimo zalet – są to mało wygodne środki płatnicze. Rozwój handlu spowodował, że potrzebny stał się jakiś niewielki przedmiot, który nadawałby się do wymiany, byłby łatwy do transportowania, a jednocześnie byłby nośnikiem znacznej wartości. W takich okolicznościach funkcję pieniądza przejęły metale oraz ich stopy.

Debiut pieniądza kruszcowego

Jako środków płatniczych zaczęto używać żelaza, miedzi, niklu i brązu, a także kruszców – głównie złota i srebra. Były one trwalsze niż dobra konsumpcyjne i dobrze przechowywały wartość. W takich okolicznościach na rynku pojawił się pieniądz kruszcowy.

Początkowo używano nieregularnych bryłek kruszcu. To jednak sprawiało sporo kłopotów podczas zawierania transakcji handlowych, ponieważ wiązało się z koniecznością ważenia każdego kawałka, by określić jego wartość. Potrzebna była do tego waga oraz kowadełko, aby w razie potrzeby podzielić na mniejsze części zbyt duże bryłki. Złotnicy zaczęli więc produkować z kruszcu sztabki i poświadczać odpowiednim stemplem ich wartość. Z czasem sztabki zaczęto dzielić na mniejsze kawałki w kształcie pełnych lub spłaszczonych kulek.

Pierwsze monety

Podobnie jak na sztabkach, na kulkach wybijano stemple określające ich wagę oraz jakość albo pieczęcie władców. Tak powstały monety, czyli kawałki metalu o określonym składzie (były wykonane z elektrumu, czyli stopu złota i srebra albo z czystego kruszczu) i wadze, opatrzone znakiem emitenta, który gwarantował umowną wartość monety. Wartość pierwszych monet była związana z wartościa kruszcu, z którego zostały wykonane.

Historycy ustalili, że pierwsze monety pojawiły się prawdopodobnie w VII wieku przed Chrystusem w położonej w Azji Mniejszej Lidii (obecnie Turcja). Miały owalny kształt i były wykonane z elektrum. Na jednej stronie miały wizerunki byka i lwa, a na drugiej kwadratowe wgłębienie, które powstało w czasie ich wybijania.

Jak kwit stał się banknotem

Kolejnym etapem w dziejach pieniądza jest pojawienie się pieniądza papierowego. Pierwsze takie pieniądze pojawiły się w Chinach między VII a X w. po Chrystusie, a było to związane z niedostatkiem miedzi w tym kraju.

W Europie pieniądze papierowe pojawiły się w XVII wieku. Jak do tego doszło? Właściciele dużych ilości pieniędzy kruszcowych oddawali je na przechowanie złotnikom. W zamian otrzymywali kwity depozytowe. Taki kwit wyrażał zobowiązanie złotnika do zwrotu właścicielowi zdeponowanego kruszcu. Posiadanie kwitu depozytowego oznaczało posiadanie konkretnej ilości kruszcu. Bardzo szybko kupcy docenili wygodę tego rozwiązania – kwity depozytowe były bardzo lekkie w porównaniu z workami wypełnionymi monetami, zajmowały mało miejsca i dlatego okazały się bardzo wygodne do przewożenia podczas handlowych podróży. Zaczęto też regulować nimi np. długi. Tak zaczęła się historia pieniądza papierowego. A niektórzy złotnicy z czasem zostali bankierami.

Wzrost popularności banknotów w Europie przypada na wiek XIX. Podstawą zaufania do tego rodzaju pieniądza była możliwość ich wymiany na srebrne lub złote monety w kasach bankowych. Gdy jednak okazywało się to niemożliwe, na przykład podczas prowadzenia działań wojennych, pieniądz papierowy często szybko tracił na wartości. Z czasem kwity depozytowe stały się powszechnym środkiem płatniczym. Aby zapobiec chaosowi, który mógłby powstać w wyniku emitowania własnych biletów płatniczych przez każdy bank, państwa zaczęły wyznaczać jeden bank mający prawo do emitowania banknotów obowiązujących na ich terenie.

Bez gotówki

Istnienie banków i prowadzenie przez nie rachunków, na których środki pieniężne przechowywane są w postaci zapisów księgowych, przyczyniło się do rozwoju transakcji bezgotówkowych. Przykładem takiej transakcji jest przelew. Jest to przeniesienie środków finansowych z jednego rachunku bankowego na inny rachunek w tym samym lub w innym banku. Odbywa się to bez wykorzystania gotówki. Upowszechnienie się transakcji bezgotówkowych przyczyniło się do coraz większej popularności pieniądza bezgotówkowego. Taką formą pieniądza posługuje się dziś każdy posiadacz karty płatniczej.

Karty płatnicze wywodzą się ze Stanów Zjednoczonych, gdzie pojawiły się około 100 lat temu. Ale nie zostały wymyślone przez banki, lecz przez właścicieli sklepów, którzy szukali dobrego sposobu sprzedawania towarów na kredyt. Wydawana przez sklep karta była rodzajem dowodu, na podstawie którego można było odbierać zamówiony towar. Pierwszą kartę bankową wydał jeden z amerykańskich banków w latach 40. XX wieku. W latach 50. i 60. ubiegłego wieku powstały i rozwinęły się dwie największe organizacje kart płatniczych na świecie – MasterCard oraz Visa. W Polsce pierwsze karty płatnicze pojawiły się pod koniec lat 60., ale popularność zdobyły dopiero w latach 90. W połowie ubiegłego roku Polacy mieli w swoich portfelach już ponad 41 mln kart płatniczych i dokonali nimi prawie 1,6 mld transakcji.

Ze względu na sposób rozliczania transakcji wyróżniamy karty debetowe, kredytowe i obciążeniowe. Karty płatnicze mogą się też różnić metodą przechowywania na nich danych. Te dane mogą być zapisane na pasku magnetycznym albo w mikroprocesorze. Większość obecnie występujących kart posiada oba te nośniki danych (i pasek magnetyczny, i mikroprocesor). Są też karty wirtualne, służące tylko do dokonywania transakcji przez internet albo przez telefon. Coraz popularniejszą formą transakcji bezgotówkowych są rozwiązania wykorzystujące komputery albo urządzenia mobilne, np. smartfon czy tablet, do zainicjowania płatności. Usługi te noszą nazwę m-płatności albo e-płatności. Rosnąca popularność pieniądza bezgotówkowego wynika z tego, że posługiwanie się nim jest nieskomplikowane i wygodne. Wystarczy dostęp do internetu, by zrobić zakupy w sklepie internetowym, wykonać przelew, opłacić rachunki, założyć lokatę albo zainwestować swoje oszczędności na giełdzie, a nawet zaciągnąć kredyt.•

Podstawowe funkcje pieniądza

Środek wymiany (cyrkulacji) – pieniądze umożliwiają zdobywanie różnych dóbr lub korzystanie z usług świadczonych przez inne osoby. Pieniądze służą też do regulowania płatności, takich jak np. spłacanie pożyczek, opłacanie podatków czy składek ubezpieczeniowych. Miernik wartości – pieniądz pozwala określić, za ile jego jednostek można nabyć dane dobro albo usługę. Ta funkcja jest związana z siłą nabywczą pieniądza, która określa, jaką ilość towarów można nabyć za jednostkę pieniądza.  Środek tezauryzacji (przechowywania bogactwa) – tezauryzacja oznacza gromadzenie i przechowywanie pieniędzy poza bankami. Tezauryzacją jest np. gromadzenie oszczędności w domowej skarbonce.

Wygraj nagrody!

• Przeczytaj uważnie tekst z cyklu „Ekonomia po prostu”, rozwiąż krzyżówkę, znajdującą się na ostatniej stronie dodatku telewizyjnego, i odczytaj hasło utworzone z ponumerowanych liter. Nagrody czekają! • Atrakcyjne nagrody czekają również na uczestników zabawy dostępnej na internetowej stronie cyklu „Ekonomia po prostu”. Wystarczy wejść na: {lead:LBB}www.ekonomia.gosc.pl {/lead:LBB} i rozwiązać quiz lub wypełnić ankietę dotyczącą treści artykułu z cyklu „Ekonomia po prostu”.