Szatan i złe duchy

„Zły duch" zatem oznacza każdą złą, nierozpoznaną siłę, która szkodzi człowiekowi. Autor biblijny nie roz­strzyga, czy chodzi o chorobę, szaleństwo, czy wpływ szatana. Jeśli objawy padaczki u dziecka ojciec nazwał „duchem niemym" (Mk 9, 17) to nie dlatego, że my­ślał naiwnie, jakoby dziecko zostało opętane. Po prostu stwierdzał, że coś złego się z nim dzieje. Na podobnej zasadzie mówimy dzisiaj: „zachowuje się jak szalony". Tak się wyrażając, Ewangelie nie rozstrzygają, czy cho­dzi o działanie w przystępie gniewu, na skutek złośliwego zamiaru, w wyniku odurzenia, choroby umysłowej albo też opętania szatańskiego.
Ewangelie nie uczą tu bowiem medycyny ani psycholo­gii i po prostu nawiązują do potocznego sposobu mówienia. Chcą pokazać, że Jezus, nasz Zbawca, radzi sobie z takim wewnętrznym złem. Częściej jednak widzą je bezosobowo (aczkolwiek nie zawsze, por. Mk 3, 11; 5, 1-20; Mt 12, 43-45 i paralelne). Źle więc czynią tłumacze Ewangelii, którzy taki ogólny sposób mówienia próbują sztucznie uściślić. Zamiast człowieka „w duchu nieczystym", czyli szalonego, pojawia się wtedy w przekładzie polskim „opętany" (Mk 1,23; 5,2 itd.), którego w greckim oryginale wcale nie ma!
Co więcej, skojarzenie takich „złych duchów" z szatanem pozostaje w Biblii wyjątkiem. W Mk 3, 22-23 (i miejsca paralelne) widzą je w powiązaniu ze sobą przeciwnicy Jezusa. W Łk 10, 17-20 szatan i złe duchy występują obok siebie, ale jako pokonani wrogowie. Za bezpośredniego sprawcę zła fizycznego uznany został szatan w Łk 13, 16, ale tam nie chodzi o opętanie, lecz o garb! Jezus nawiązał po prostu do sposobu myślenia słuchaczy, nie podając go do wierzenia. W jednym miejscu w Nowym Testamencie, w Liście św. Jakuba (Jk 2, 19), trzeba wprawdzie rozumieć „złe du­chy" osobowo, jako diabły, ale tam nie oznaczają one ukry­tych sił działających wewnątrz człowieka, lecz kusicieli.
Rozumienie osobowe złych duchów ma natomiast licz­ne odpowiedniki w ówczesnej apokryficznej literaturze żydowskiej (por. np. Testament Salomona), z której się za­pewne wywodzi. Tam z kolei pojawiło się pod wpływem pogańskim, gdyż widzenie złych duchów jako złośliwych bóstw oraz ich zaklinanie ma źródła babilońskie i greckie. Jak wskazałem, w Ewangeliach wygląda to jednak inaczej.
Podobnie wygląda sprawa ze słowem „demon" (63 razy w Nowym Testamencie). Greckie daimonion to słowo w ro­dzaju nijakim, które oznacza ponadludzką siłę, działającą na umysł człowieka. Mogła to być siła dobra, na przykład Sokrates nazwał tak wewnętrzny głos sumienia. Najczęściej chodzi jednak o złe siły duchowe, dla Greków półboskie. O ile jednak dla nas bóstwo to zawsze ktoś, osoba, to dla pogan każda siła przewyższająca człowieka miała cechy bo­skie, czy chodziło o zjawiska przyrodnicze, czy wewnętrz­ne. Daimonion nie oznacza więc tak po prostu „demona". Sugeruje przede wszystkim „obcą siłę" albo nawet „dziwny impuls". Analogicznie daimonizomenos oznacza „opętane­go" jako tego, który jej ulega, trochę jak w zdaniu: „Co on robi, zły duch go opętał!". Rozumienie osobowe takich „demonów" rozwinęło się w późnej starożytności.
Czy stąd wynika, że kojarzenie złych duchów z szata­nem i wiara w możliwość opętania stanowią błąd i prze­sąd? Też nie. Istnieje między tymi zjawiskami związek, ale nie taki, jak się potocznie myśli. Szatan wcale nie jest tożsamy ze „złymi duchami" działającymi w człowieku, ale przecież jest z nimi powiązany.
Najpierw popatrzmy na to ogólnie. W perspektywie bi­blijnej dobro pochodzi od Boga. A zło? Z błędów człowieka, ale człowieka nakłonionego do grzechu przez szatana. On jest więc ostateczną przyczyną zła, jego źródłem. Przyczyny bezpośrednie mogą być inne: zła wola człowieka czy choro­ba. O ile myślenie przyrodnicze skłania się do szukania przy­czyn bezpośrednich, doraźnych, to filozoficzne i teologiczne szuka przyczyn ostatecznych, najgłębszych. Wtedy się oka­zuje, że za każdym złem gnębiącym człowieka stoi szatan.