Krzyżacy mistyczni

Jadąc do stolicy, brat zakonny z daleka już dostrzegał blask złotej sukni, okrytej mozaikowymi płytkami. Odbijało się w nich wschodzące słońce – niczym Chrystus, który co dzień wita Matkę, spoczywając na Jej ramieniu jako Dziecię. Ona zaś dzięki słońcu lśniła tak, jakby wyrzeźbiono ją z kruszcu i szlachetnych kamieni; jakby naprawdę okrywała Ją złota suknia z ciemnoczerwonym płaszczem o błękitnej podszewce i z białą chustą na pięknych, rozpuszczonych włosach.

Taka była największa w średniowiecznej Europie statua Najświętszej Maryi Panny wypełniająca wschodnie, zamurowane okno kaplicy zamkowej w Malborku. Niestety, przepadła bezpowrotnie w roku 1945. Wokół figury biegł napis: Maria gute uns in diner hute, kędy indziej zapisywany po łacinie: Salva nos Domina, czyli Zbaw nas, o Pani. A przecie Maryja panowała nad tym miejscem nie tylko za sprawą figury. Niemiecka nazwa Malborka, w spolszczeniu gubiąca znaczenie, to Marienburg, czyli zamek Maryi. Była tu u siebie.

Ale jedźmy dalej śladami zakonnego brata. O ile pierwsza scena jego wędrówki przeminęła, druga trwa. Pamiętać ją muszą choćby wielbiciele Pana Samochodzika i templariuszy. Z krużganku Zamku Wysokiego brat wstępował do kaplicy przez Złotą Bramę, czyli gotycki portal o obficie rzeźbionej i malowanej archiwolcie. Nie wszystko tu chyba rozumiał. Nie miał wyższych święceń. Jego narzędziami pracy były miecz i tarcza, nie zaś modlitewnik i pióro.

Nie miał też wielkich liturgicznych obowiązków. Te wypełniali niezbyt liczni krzyżaccy księża, do rządów w Zakonie niedopuszczani. A przecież brat chadzał do kaplicy i rozumiał, że z archiwolty Złotej Bramy Panny Mądre i Panny Głupie upominają go: Grzeszniku, bądź roztropny! Nawróć się! I że skłębione pośród kolumn demony to szatan, który jak lew ryczący, krąży szukając, kogo by pożreć (1 P 5, 8). Na szczęście wchodzącego brały zaraz pomiędzy siebie postaci świętych Apostołów, wspierające wspaniałe sklepienie kaplicy. Apostolskie Kolegium szczególnie patronowało rycerzom Maryi Panny, przez wieki stojąc na straży ich państwa. Do czasu, oczywiście.

Kiedy z kolei brat nasz przystępuje ku ołtarzowi, ukorzony przed mensą, ponad którą rozłożyły się złote skrzydła ruchomych malowideł, widzi i kontempluje śmierć, zmartwychwstanie i tryumf Syna oraz Matki. Tak w każdym razie było na zamku grudziądzkim, a zapewne i kędy indziej. Wreszcie przystępuje do Najświętszego Sakramentu i widzi otwierane przed nim sakrarium. Za nim lub nad nim – malowaną postać Męża Boleści, który z miłości ku ludziom, pośród cierpienia, dobrowolnie oddaje Ciało i Krew.

Brat przyjmuje Jego Ciało. A przed bitwą rozmyśla cicho przy figurze tegoż Pana cierpiącego w Ogrójcu. Spogląda w Jego Oblicze równie spokojne i słodkie, co bolesne i pełne miłosierdzia. Potem – rozważa przerażającą dosłowność konania tegoż Pana rozpiętego na Krzyżu. Jeśli jednak modlił się w katedrze w Kwidzynie, pocieszał go w tych ciężkich chwilach głos błogosławionej pustelnicy Doroty, zamurowanej na własną prośbę w celi przy prezbiterium.

Kiedy zaś los szczególnie dał się braciom we znaki, najpotężniejsi z nich mogli jeszcze po wyjściu z kaplicy uklęknąć we własnej komnacie przed niewielką, drewnianą figurą Maryi, która otwierała ramiona i stawała się Matką Miłosierdzia. Pod Jej płaszczem, u stóp Boga Ojca, Syna i Ducha, chronili się komturowie i wielcy mistrzowie. Z nadzieją spoglądali na samych siebie, wymalowanych pod płaszczem Patronki. A wtedy… ale nie uprzedzajmy wypadków.

Na razie chciałem tylko pokazać i powiedzieć, że przeciętny brat żyjący w krzyżackim zamku naprawdę myślał o Chrystusie i Jego Matce. Że musiał widzieć i zachowywać w sercu Ich wzniosłe obrazy, które wiodły go do Boskich idei. Że mógł i powinien przyjmować z powagą Ciało i Krew Pańską. A ponadto – że wszystko to było naprawdę bardzo piękne: kościoły, rzeźby, malowidła. Najwyższej klasy w Europie.

Miecz Nawrócenia i Wieża Dawidowa
A zaczęło się przecież (no i skończyło) inaczej. W tym dziwnym kraju ceglane zamki wyrosły pośród dzikich pól i puszcz wydartych poganom. Historia jest skomplikowana i bywa, że śmieje się nam w nos.

My, Polacy, wiemy zwykle tyle, że Zakon zawłaszczył Prusy, nawracał siłą i nas niszczył. Tymczasem z początku był naszym sprzymierzeńcem, walczył także o spokój polskiego pogranicza, pustoszonego przez Prusów. I zawsze czcił księcia Konrada Mazowieckiego, swego dobrodzieja, który zaprosił go, wiedząc, że bracia są rycerzami doświadczonymi we władaniu bronią i od lat swojej młodości zaprawionymi w walkach. Kiedy zaś pogańscy Litwini wdarli się w głąb Ziemi Sandomierskiej paląc i mordując, kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga z podziwem pisał o Leszku Czarnym, który niczym Gedeon stanął do walki i uwolnił jeńców chrześcijańskich, a następnie wrogom wiary zadał dotkliwą klęskę (tu i dalej cytuję przekład Sławomira Wyszomirskiego).